Delen:
Nachtmerries in literatuur en kunst
inhoud
- Van de oudheid tot de moderne tijd
- Anarchistisch genot in de vrijheid van de droom
- Nachtmerries - Een speeltuin voor creatieve mensen
- The Black Romance
- Piranesi en "The Nightmare"
- De slaap van de rede brengt monsters voort
- Dromen van angst
- De dromen zijn de held van de romantiek
- Breek de grens tussen droom en werkelijkheid
- In het spoor van de Verlichting
- Psychoanalyse en regressief verlangen
- trance
- Kunst en psychoanalyse
- De expressionisten
- Het surrealisme
- De nachtmerrewerelden van H.P. Lovecraft
- Literatuur en dromen
- De verteller raakt in een nachtmerrie
- Nachtmerries tonen de waarheid
- Horror zonder ontwaken
- Droom, waanideeën en realiteit
- Droom zonder resolutie
- Fantastisch realisme
- Regressie van de lezer
- Nieuwe mythen, oud onbewust
Van de oudheid tot de moderne tijd
In de poëzie van de oude Grieken en Romeinen vervaagt de grens tussen literatuur en geloof, omdat dromen ook boodschappen van de goden bevatten. In moderne tijden is het droommotief een grappenmaker van de auteur, zoals de lezers vaak weten, in tegenstelling tot de personages, dat het een droom is en waardoor het wordt veroorzaakt. In de fantastische literatuur is er ook spanning omdat de lezer, net als figuren, vaak niet weet of het een droom is of niet.
Dromen hebben sinds de oudheid een belangrijke rol gespeeld in de Europese literatuur. (Afbeelding: LeitnerR / fotolia.com) De auteur leidt de lezer dieper en dieper in een droomwereld en verduidelijkt pas aan het einde, of dit echt gebeurt en is verbonden met buitenzintuiglijke gebeurtenissen, of legt rationeel uit, wanneer de personages uit de droom ontwaken. Of anders blijft het einde open - hier zorgen nachtmerries voor een klif, omdat mensen in echte dromen de gemoedstoestanden meenemen naar de gebeurtenissen van de dag.
Anarchistisch genot in de vrijheid van de droom
Felix Kramer schrijft in zijn essay "Black romantiek - een aanpak": "When The Droom veroorzaakt door de vlucht van een bij rond een granaatappel een seconde voor het ontwaken een tijger, crashen op een naakte vrouw in de schilderijen van Dali's wanneer de buik dit predator van de gapende bek van een vis groeit en dit blijken schalen van een granaatappel, wanneer het gepunte bajonet van een naderende vliegen pistool te boren bedreigde in het lichaam van de naakte, terwijl een olifant leidt op zijn eindloze spinbenen om en anarchistische Lust voor de wereld van dromen.
De schilder Max Ernst, een gestudeerd filosoof en psycholoog, eiste zelfs 'om de grenzen tussen de zogenaamde innerlijke wereld en de buitenwereld op te heffen'.
Nachtmerries - Een speeltuin voor creatieve mensen
Nachtmerries bieden een rijke voedingsbodem voor kunstenaars: ze worden niet beperkt door een kader, als literair motief gaan ze per se verder dan het kader dat door de dagelijkse realiteit wordt bepaald; ze mogen de logica en zelfs de natuurwetten tegenspreken, waardoor de hoogste mate van creatieve ontwikkeling mogelijk is.
Bijgevolg baadde Goethe zich, net als Schiller, Lessing of Diderot, in dromen - met één belangrijke beperking. Het dromen blijft geïntegreerd in zijn externe realiteit in het tijdperk van de Verlichting. De rede sluit de droomgebeurtenis in.
The Black Romance
"Er zijn twee lagen van de ziel bekend, waarin de mens zich meer onbegrensd en onvoorwaardelijk uit: de districten van de droom en het onbewuste. Toen deze werden aanvaard als beslissende krachten, (...) was de ommekeer naar romantiek compleet, "schreef Einstein.
Tegen 1800 zagen kunstenaars uit de Romantiek het onverklaarbare en het mysterieuze niet langer als een probleem, maar als een bron van inspiratie. In plaats van het visuele en meetbare waren ze enthousiast over de Numinose: het bizarre, de waanzin en de nachtmerrie waren aantrekkelijker voor hen dan het vlekkeloze.
De zwarte romance hield van de irrationele, de enge spookachtige en de demonische Grosteske. De verwaarloosde schilders en schrijvers verkenden de wereld van nachtmerries, psychische stoornissen, angsten en donkere kanten van de mens, voor zover mogelijk. Ze wilden niet langer de grens tussen nachtmerrie en realiteit laten zien, maar zetten deze limiet gewoon in hun werk.
Haar ideaal was om dicht bij de droom te komen met verhalende vormen; hun figuren kwamen in de schemering, de schemering en de andere wereld, waar de schaduwen tot leven komen en het uiterlijk werkelijkheid wordt. De zwarte romantiek begint waar de rede eindigt en de figuren van de onderdrukten tevoorschijn komen. De nachtmerrie werd het model van een poëtisch model.
Romantische kunstenaars beschouwden onverklaarbare en mysterieuze verschijnselen als een bron van inspiratie. (Afbeelding: Lario Tus / fotolia.com) Piranesi en "The Nightmare"
De kunstenaar Giovanni Battista Piranesi is een van de modellen van de zwarte romantiek. Zijn gravures uit de tweede helft van de 19e eeuw, zoals "The Drawbridge", tonen ondergrondse kerkers en benauwende instellingen.
Vooraanstaande zwarte romantische schrijvers zoals Horace Walpole, Edgar Allan Poe, Charles Baudelaire of E.T. A. Hoffmann interpreteerde de visioenen van Piranesi als nachtmerries die door de kunstenaar zijn veranderd.
Een andere mijlpaal van de nachtmerries afgebeeld op de foto was "The Nightmare" van Johann Heinrich Füssli uit 1781. Nightmare betekent in de Engelse nachtmerrie en op hetzelfde moment een demonische paard. Nachtmerrie komt van de Alb (elf), die, in de volksgeloof, zat in een vreselijke droom, de dromer op de borst.
Füssli implementeerde deze ideeën rechtstreeks. Een vrouw in een witte nachtjapon ligt in slaap op haar bed, terwijl een lelijke naakte Alb op haar borst hurkt, een wezen met te grote oren, het gezicht van een oude man met aapachtige trekken en een ondeugende uitdrukking op haar gezicht. Uit de duisternis op de achtergrond ziet een spookachtig grijs paard met witte oogbollen zonder pupillen.
John Grave schrijft in zijn essay "The" donkere kant van de beeldende kunst "in 1800". "Het is duidelijk dat het beeld niet alleen de onderdrukten uit de nachtmerrie vrouw nog steeds toont alleen de griezelige droom zelf, de realiteit van de slapen en haar droom gebeurtenissen, maar mengen in een manier Een manier die de toeschouwer doet huiveren. '
Als dit gebeurt, beschrijft Grave: "Hij kan in eerste instantie denken aan een veilige afstand tot de vertegenwoordigde gebeurtenissen, maar zijn ogen dreigde voyeuristische eigenschappen nemen in dezelfde mate, zoals voorgesteld door de paren ogen van Albs en het paard hoofd." Ook de kijker controle verliest "dat getuigt van een dergelijke opvatting niet meer rationele controle en soevereiniteit, illustreren de spookachtig leeg en toch vreemd lichtgevende ogen van het paard. De look zelf lijkt een bron van geweld en terreur te worden. '
Volgens Grave is er geen objectieve visie: "Op deze manier laat de Nachtmahr van Füssli niet alleen de eigenaardige grensovergang tussen realiteit en fictie zien, want het is eigen aan elk droombeeld. Integendeel, het schilderij maakt duidelijk dat we geen veilig, extern standpunt kunnen verwerven om het momentum van de fenomenale fenomenen als zogenaamd niet-betrokken mensen te beschouwen. "Füssli anticipeerde aldus op de bevindingen van modern droomonderzoek.
Füssli's thema's waren het eeuwige conflict tussen goed en kwaad, licht en duisternis, droom en waaktoestand.
Sigmund Freud hing een kopie van de Nachtmahr bij de ingang van zijn psychotherapeutische praktijk.
De slaap van de rede brengt monsters voort
In 1797 tekende Francisco de Goya de eerste schetsen van zijn werk "The Sleep of Reason Produceert Monsters", dat vandaag te zien is in het Museo Nacional del Prado in Madrid. Grave schrijft: "Het is de geboorte van fantomen en monsters uit het samenspel van vrije verbeelding en ontketende hand die de kijker overgeleverd aan de genade van. (...) De tekening, zo blijkt spoedig, weerspiegelt niet alleen de zelfactiviteit van de verbeelding in slaap en droom, maar is ook hun plaats en uitvoeringsvorm. "
Dus Goya gek met zijn stijl de grens van de realiteit: "Het biedt de basis om ervoor te zorgen dat de sinistere, wrede of gênante scènes niet alleen staking duidelijk de realiteit van een verre fantasie kan zijn. Van Goya afgezien van de klassieke lineaire perspectief en dus een ondubbelzinnige verduidelijking van de ruimtelijke verhoudingen, maar het zodra het gebied binnenkort te verschijnen als een diepte reden (...) aan bringtm hij naar zijn representaties in een plaatsloze Verrijzenis dragen, maar vol verwijzingen naar De realiteit is. "
Zijn kunst 'dient niet langer alleen om de nauwelijks beheersbare beeldwerelden van de verbeelding levendig te maken, maar heeft zelf een beslissend aandeel in de productie van deze griezelige beelden', zegt Grave.
Hubertus Kolbe uitvoering van het werk in zijn artikel "Nightmare Fear Apocalypse. De griezelige en Katastrofisch in Modern Art ":" De monsters worden altijd geproduceerd wanneer de reden terugtrekt - de gissen van de verbeelding te maken, de wilde sprongen van de verbeelding, de oncontroleerbare creativiteit voorrang "Hij geeft ook. een verklaring waarom niet alleen schrikken nachtmerries, maar ook het aantrekken van: "de verschrikkelijke ding is eens aantrekkelijk en afstotend, fascineert en wekt afschuw, die verbeurd, wordt pas weer worden opgelost aan de prijs van (...) verveling van hem."
Nachtmerries zorgen zowel voor horror en fascinatie. (Afbeelding: esthermm / fotolia.com) Dromen van angst
Romantische werken van Baudelaire tot Novalis, van Tieck tot Kleist, van Hoffmann tot Poe zijn onmogelijk zonder dromen. Sommige verhalen van E.T. A. Hoffmann of Edgar Allan Poe zijn niets meer dan literatuurgedreven dromen over angst, Baudelaire viert de bizarre ontbinding van grenzen die we ervaren in nachtmerries.
De dromen zijn de held van de romantiek
De realiteit voor de romantici was hun gedroomde sprookjeswereld, het onbewuste, hun held de verlangende dromer, het genot van het allerhoogste doel van de
Leven. Verbeeldingskracht en gedachten zouden de nuchtere wereld moeten vullen met leven, ambiguïteit en dubbelzinnigheid, vervaging van vormen en genres zet de oppositie tegen het primaat van de geest. Volledige subjectiviteit, individualisering, vrijheid, kosmopolitisme waren de attitudes die de romantici verzetten tegen de burgerlijke deugden van moderniteit, ijver, nauwkeurigheid, punctualiteit en soberheid.
Breek de grens tussen droom en werkelijkheid
"De wereld wordt een droom, de droom wordt een wereld", schreef de romantische Novalis. De romantische dichters bouwden illusies op die hen vernietigden; ze wilden het leven dichterbij brengen; ze verbreedden de ruimte voor empathie, het vieren van alle overgangen, transvestivisme en het plaatsen van vrije fantasie over vorm. Ze wilden de grens tussen wetenschap en poëzie, droom en werkelijkheid doorbreken.
Verbeelding en realiteit zijn niet duidelijk gescheiden in de verhalen en foto's van de romantici, ze werken door het spel met illusie en desillusie en testen de zintuiglijke indrukken van de lezer en de toeschouwer op de proef.
Mareike Hennig schrijft in "What You Seen in the Dark ... Black Romanticism in German Painting until 1850": "Dark en night herbergen niet alleen gevaar en angst in de romantiek, maar ook mysterie en droom, gebieden die in een afgrond liggen, maar kan tegelijkertijd leiden tot kennis, ambivalent en aantrekkelijk. "
Roland Borgards beschrijft in "Het licht werd verwijderd - naar de literatuur van de zwarte romantiek" de speciale betekenis van de nacht en de droom voor de romantiek: "de verlichting van de voorliefde voor de dag, de helderheid, de helderheid en daarmee verbonden het zien, het denken, orde en rationaliteit zijn tegengesteld aan die van romantiek, een tijdperk dat duidelijk gevoelig is voor licht en schuw van licht. "
In het spoor van de Verlichting
Tegelijkertijd veronderstelt de passie van de romantici voor het onbewuste, de waanzin en de nachtmerrie echter de verlichting. Psychologie in de literatuur ontvouwt zich voor het eerst in de Romantiek en haar behoefte om de schaduwinhoud van de psyche zo direct mogelijk uit te drukken.
Novalis dacht niet veel aan rationeel denken. Het was voor hem "gewoon een droom van gevoel, een dood gevoel, een bleek grijs, zwak leven". In de droom vermoedden de romantici de kern van de poëzie - maar zij zagen het als een essentiële bron van kennis.
Psychoanalyse en regressief verlangen
Een voorgevoel van decennia later besproken in de psychoanalyse belang van onbewuste associatie met het verlangen om dicht archaïsche oorsprong van de mensheid komen. Schlegel geschetst dromen als een "rode draad van een andere donkere bewustzijn (...) die schijnbaar dwaalt willekeurig spel, maar eigenlijk alleen elkaar en zijn wet van de visuele gelijkenis of affiniteit van het innerlijk gevoel volgt; en dat de heersende in de donkere en heldere beelden door bewuste en onbewuste vermogen om de kracht van de verbeelding voelen is ook dat het de controle over de voorzichtige en bezonnen toestand van de mens met verstand deelt, gezien de duistere fantasiewereld van de sluimerende bewustzijn toen. "
trance
De romantische schilder Caspar David Friedrich schreef: "Sluit je fysieke oog, zodat je met het spirituele oog voor het eerst je beeld ziet. Breng dan om het licht van wat je gezien hebt in het donker, dat het kan reageren op anderen van buiten naar binnen "De echt bedreigend, dus niet aan de orde in de buitenwereld, die de man brengt, maar in zijn eigen brein -. Hetzelfde geldt voor de nachtmerrie.
In Duitsland associeerden romantici het begrip van systemische verandering met terugtrekking uit de samenleving; de transfiguratie van het dagelijks leven zou hem moeten veranderen. Rousseau's idee van de staat van de natuur vormde het model voor de verheerlijking van een origineel, niet-verwaarloosd begrip van de wereld dat de moderne mensheid had verloren en nog steeds alleen in kinderen en in de mensen aanwezig was.
Een verlangen, waarvan het doel ondefinieerbaar moest blijven, vond zijn plaatsen: ruïnes, kastelen, begraafplaatsen, bossen, grotten en over het algemeen oorspronkelijke natuurlandschappen, maar ook het "oosten", het "oosten" of andere verre landen..
Romantici zoals Clemens von Brentano zijn bewust tussen de droom en de waakzaamheid in gezakt en probeerden de beeldwerelden die daar verschijnen te vangen. Dit resulteerde in uiterst associatieve stemmingen, altijd geassocieerd met een overkoepelende crisis en een ondergaande atmosfeer die geen literaire grenzen kende: nachtmerrie, dood en emotie versmolten in elkaar.
Ludwig Tieck, Joseph von Eichendorff, maar ook Baudelaire en Edgar Allan Poe creëerden nieuwe manieren om de nachtmerrie in de literatuur te brengen. Vooroplopen was, onder andere, "The Elixirs of the Devil" (1815-16) door E.T. A. Hoffmann.
Kunst en psychoanalyse
In de vroege dagen van de psychoanalyse, in 1881, creëerde Max Klinger de grafische "Angsten": Een man ligt in slaap op een kussen. Horrorfiguren leiden de dromen naar een handschoen, die een fetisj van liefde werd in de grafische serie, maar die nu een gevaar wordt.
Coal schrijft dat (Klinger) niet alleen inhoudelijk maar ook structureel de associatieve aard van de droom in een esthetisch adequate vorm brengt. "
Odilon Redon toonde uiteindelijk in "Ik zag een groot bleek licht" niet langer het dromen, maar de nachtmerrie zelf, een groot, bleek licht dat uit de duisternis komt. Redon schilderde "als een droom", zei Kohle: "De elementen van een coherent verhaal zijn zo samengesteld dat de samenhang verloren gaat. De waarnemer die diep in de war is, komt nog meer voort uit deze ongelijkheid dan uit het sombere (...) verhaal zelf. '
De expressionisten concentreerden zich op de nachtmerrie met thema's als de vernietiging van de wereld. (Afbeelding: York / fotolia.com) De expressionisten
De romantici dronken zichzelf op in alle droomwerelden. De expressionisten na en tijdens de Eerste Wereldoorlog concentreerden zich echter op de nachtmerrie. Werken zoals "Cocaïne" van Gottfried Benn of "Decay" van Johannes R. Becher zijn dromen van vernietiging, de vernietiging van de mens en de vernietiging van de wereld.
Het surrealisme
"Ik geloof in de toekomstige oplossing van deze ogenschijnlijk tegenstrijdige staten van droom en werkelijkheid in een soort absolute realiteit, als men kan zeggen: surrealiteit", gepostuleerd in 1924 de grondlegger van het surrealisme, André Breton.
Het surrealisme beïnvloedde ook Freuds droominterpretaties evenals de nachtmerries van het expressionisme. Het onbewuste was voor hen de oorsprong van de kunst, hun eigen psyche het centrale thema van hun kunst. Waarheid zochten ze in bedwelming, waanzin en dromen. Tegenstrijdigheden zoals leven en dood, droom en werkelijkheid zouden een droomachtige surrealiteit moeten creëren om mensen te bevrijden.
Ingo Borges schrijft in 'The Almipotence of the Dream'. Romantiek en surrealisme ":" (...) geen "Gothic novel" zonder nachtfoto's. Ook voor de surrealisten was de nacht de tijd waarin de mens in zichzelf wordt geworpen en in de droom wordt geconfronteerd met het onderdrukte en onbewuste. '
De nachtmerrewerelden van H.P. Lovecraft
Howard Phillips Lovecraft (1890-1937) is een van de beroemdste auteurs van griezel-fantastische verhalen. Bovenal zijn zijn verhalen universums van angst. Onmenselijke wezens domineren zijn werelden, want de beschavingen van deze mensen zijn slechts een speelbal van kosmische machtsspelletjes.
Literatuur en dromen
De kwaliteit van Lovecraft bestaat niet uit subtiele acties, complexe karakters of verbazingwekkende punchlines, maar om de lezer rechtstreeks naar de beelden van nachtmerrewerelden te trekken. Zijn literaire vaardigheden waren altijd controversieel, veel critici beschouwden hem als een dilettant, wiens frequente bijvoeglijke naamwoorden en terugkerende patronen van oude boeken, sinistere sekten en onheilspellende wezens doen denken aan romansromans. Dit is een open vraag.
Belangrijk voor de auteur is echter de combinatie van literatuur en droom. In de repetitieve kosmische bedreigingen van Lovecraft, de helse worpen, vervallen steden, rotte jungles en "onbeschrijfelijke" monsters uit een andere wereld, worden beelden van het onbewuste weerspiegeld in hun dromen. Lovecraft analyseert niet de desintegratie van de individuele psyche zoals Edgar Allan Poe, maar hij vertegenwoordigt de afgrond, in plaats van ze te verlichten en de foto's zo te laten staan.
De schrijver H. P. Lovecraft slaagt erin de lezer rechtstreeks naar de beelden van nachtmerrewerelden te trekken. (Afbeelding: Leo Lintang / fotolia.com) De verteller raakt in een nachtmerrie
Net als in een slechte droom beleven Lovecrafst-verhalenvertellers gebeurtenissen die niet passen in hun volgorde van ruimte en tijd. In tegenstelling tot het klassieke korte verhaal, zijn de acties van de verhalenvertellers volledig onbelangrijk voor deze horror - behalve dat ze de doos van Pandora openen. Afschuwelijke riten, duistere sekten, bossen vol monstruositeiten karakteriseren zelfs de terreur in atmosferische dichtheid. De individuele persoon is onbelangrijk, de wereld zelf wordt horror, dat is vergelijkbaar met de patronen van droombeelden.
Nachtmerries tonen de waarheid
Zelfs in de verhalen zelf spelen de dromen van de vertellers een beslissende rol, zij het dat een persoon in "Shadows of Time" droomt van zijn of haar bestaan in het lichaam van een oude soort en dus van een ervaren realiteit, zij het in de "droomzoektocht" het onbekende Kadath "dat de verteller door zijn dromen aan de schepper van de wereld.
De vertellers, of kunstenaars of wetenschappers beseffen dat de mythen van de oude boeken en tradities die zij zelf als dwaasheden beschouwden, waar zijn. Ze ontwerpen de ene na de andere uitleg na voor de gruwel, maar betwijfelen stap voor stap steeds meer van hun rationele verklaringen. Droomafbeeldingen, zoals in C.G. Jonge patronen van het onbewuste kunnen empirisch worden bevestigd en in de echte wereld terechtkomen. De wereld wordt abnormaal.
Horror zonder ontwaken
In plaats van te ontwaken uit de droom, realiseren de vertellers zich uiteindelijk dat "alles goed is". Individuele beelden blijven terugkeren zoals het gehuil van de wind in "Mountains of Madness". De verteller zelf is bang van zijn ervaringen, zoals in een droom voor het ontwaken, de beelden condenseren meer en meer aan het einde van de verhalen. Ze komen meer en meer overeen met koortsfantasieën, psychosen of manie, dwz de toestanden waarin de innerlijke en uiterlijke realiteit niet meer te onderscheiden zijn voor de getroffenen.
Droom, waanideeën en realiteit
De verteller beschouwt de ervaringen zelf als dromen totdat hij zich in de psychiatrie of de voorbereiding op zelfmoord realiseert dat dit niet zo is. Beelden van het onbewuste, zoals ze zich in de droom verspreiden, worden in de verhalen van de auteur tot een gebeurtenis in de materiële wereld. In precies deze grensovergang is de gruwel van de verhalen van Lovecraft.
Droom zonder resolutie
Zijn mythen wezens, oude goden, Yog-Sothoth, Cthulhu of Shub-Niggurath blijven in nevelen, als een droom die niet durchanalysiert niet ontleed, is niet geclassificeerd. Deze duisternis, dit gebrek aan duidelijkheid, in termen van Freud dat zij overweldigd de verteller, en in het beste geval, de lezer. Er is geen resolutie die structuur en orde kon brengen. De onbekende zelf oplost als een droom van de angst. Een openlijke Cthulhu is niet verschrikkelijk, evenals een verwerkt droom. Grotten behoren tot grotten, kloven tussen afgronden, architectuur bestaat uit onbekende geometrie die in strijd is met de wetten van de natuur, de manier waarop mensen ervaren het elke avond in haar dromen.
Fictieve wezens, zoals de Cthulhu, blijven bij H.P. Lovecraft mysterieus. (Afbeelding: Christos Georghiou / fotolia.com) Fantastisch realisme
Het fantastische realisme van Lovecraft is als de grens tussen droom en waaktoestand in de botsing van twee werelden, één normaal en één fantastisch. De truc met hem is dat de fantastische wereld de echte is.
Deze andere wereld bevindt zich achter de normale wereld en het is vreselijk. Dromen, slaapwandelen, verwarde spraak in de slaap, veranderingen in ruimte en tijd, bijvoorbeeld in 'Dromen in het huis van de heks' bouwen de gruwel op. Deze twee werelden komen ook tot uiting in het feit dat moderne wetenschappers worden geconfronteerd met de archaïsche gruwelen, met heksen en monsters.
Regressie van de lezer
Dat wil zeggen, de schrijver dwingt zijn lezers van het technische denken van de moderne tijd terug naar de oudste patronen van de psyche, kindertijd en droomsymbolen. De mythe, de plastische representatie van het onbewuste, doordringt de wetenschap van Lovecraft. Het kan ook gaan over dromen van wetenschappers van zijn tijd, evolutionair veranderde diersoorten, hypotheses over vierde dimensies, de mogelijkheid om op andere planeten te leven..
Nieuwe mythen, oud onbewust
De auteur maakt een grens tussen nieuwe mythen en het oude onbewuste. Uiteindelijk zijn de "oude goden" niet alleen vijandig tegenover mensen, ze zijn ook volledig amoreel, zoals horrorfoto's in dromen. Lovecraft's bijdrage aan fantastische literatuur is om de oude patronen van het onbewuste in het technologische tijdperk nieuw leven in te blazen. (Dr. Utz Anhalt)
literatuur:
Felix Krämer (red.): Black Romance. Van Goya tot Max Ernst (tentoonstellingscatalogus). Frankfurt am Main 2012.